het rechter oog van roodborstjes en meer

October 25, 2020 • Leave a Comment

Hallo,

Of je nu in de polder loopt, door rietmoerassen, duinen, je eigen tuin, parkjes, bossen, de wereld lijkt dezer dagen - late herfst tot verder in de winter - vergeven van alerte roodborsten. Het zijn veelal broedvogels en hun jongen uit noord en oost Europa die hun winterkwartier verder zuidelijk opzoeken. Sommige populaties migreren tot in het Middellandse Zeegebied of Noord Afrika. Ze trekken bij nacht en, al zijn hun trekbewegingen minder zichtbaar en spectaculair dan die van bijvoorbeeld spreeuwen, rotganzen, kanoeten en bonte strandlopers, ze zijn met meer: elk najaar zet zich een belangrijk deel van de ruim 100 miljoen Europese roodborsten in beweging naar het zuiden.

Een paar weken eerder wordt een jonge roodborst in midden Zweden onrustig. Een vaag gevoel van urgentie, van richting misschien overvalt haar. Al eerder werd ze opeens heel gulzig en vervolgens bijna twee keer zo zwaar, volgevreten. Ook na het vallen van de avond komt ze niet tot rust. De drang is groot, ze strekt haar vleugels, zet zich af van een haar vertrouwd takje en vliegt de nacht in voor haar eerste najaarsmigratie, op een koers van 195°.

Dat roodborstjes navigeren langs het aardmagnetisch veld is sinds 1968 bekend onder meer na elegante experimenten met vogels in draaibare magnetische opstellingen (Wiltschko 1968). Veel trekvogels hebben zo hun eigen navigatieproblemen, met een hele variatie aan oplossingen. Ze oriënteren zich aan de sterrenhemel, zon en maan, de avond- en ochtendschemering, ze gebruiken, zegt men, magnetische receptoren met mico-kristalletjes in hun bovensnavel of zelfs het binnenoor. Sommige zeevogels ruiken hun richting. Hoe dan ook, er was destijds geen begin van een antwoord op vragen als: waar zetelt het navigatiezintuig van roodborstjes en hoe werkt het? Roodborstjes behoren inmiddels tot de best onderzochte vogels ter wereld en nu, na decennia van noest en woest onderzoek en veel slimme experimenten verder is er een werkelijk verbluffend antwoord.

Roodborsten zien het aardmagnetisch veld met hun rechter oog! In het netvlies van dat oog is een fotopigment, een cryptochrome actief, dat gevoelig is gebleken voor de helling van de veldlijnen van het aardmagnetisch veld, een zgn. inclinatiecompas (Ritz & Wiltschko et al. 2009). Ze zien en lezen al vliegend in de donkere, bewolkte nacht het magnetisch veld rondom en kiezen feilloos de juiste richting, ook als ze de tocht naar het zuiden voor het eerst vliegen. De achterliggende feiten ontsluiten een nog vreemdere werkelijkheid en gaan dieper dan de biochemische werking van dat cryptochrome in haar rechter oog. Het betreft een werking die is gebaseerd op - hou je vast - een quantumfysisch effect: de zogenaamde 'quantumverstrengeling' van in de reacties betrokken electronen. Ongelofelijk. Het onderzoek met de roodborstjes waarop deze inzichten zijn gebaseerd is voor een leek als ik redelijk inzichtelijk beschreven door Al-Khalili & McFadden, in hun boek Life on the Edge (2014) en is onderdeel van een nieuw onderzoeksveld in de biologie: quantumbiologie; Quantum Biology.

Zonder beelden van roodborstjes met hun rechter oog is dit stukje natuurlijk niet compleet. Zie dus de eerste foto’s van deze blog. Vooral de 6e foto met die juveniele vogel van Texel - oktober 2015 - staat model voor de roodborst tijdens de eerste najaarstrek. Kijk haar maar eens diep in het rechter oog.

Op Texel een paar weken geleden liet een juveniele boomvalk zich vrij makkelijk benaderen, poseerde goed en werd fraai belicht door een lage, diffuse zon, net als de steenloper in Oude Schild. Verder passeren boerenzwaluwen en nog wat andere soorten. Ik vul e.e.a. aan met een reeks foto's van Europese vogels die ik niet eerder in een blog heb gezet. Nog één blinkend blauwe ijsvogel, afgelopen voorjaar op zijn tak. Wil je de hele serie zien begin dan bij de eerste foto. En, ik kan het niet laten enkele 'exotica' toe te voegen, dit keer uit mijn laatste twee vogelreizen van 2019, Indonesië en Sri Lanka. Daar bekroop mij heel even een thuisgevoel bij het fotograferen van een grote gele kwikstaart en een grote pieper die mij aan Terschelling herinnert. Wat lijkt dat lang geleden.

Ik wens je veel kijkplezier!

Jieles van Baalen

www.jieles.nl